Δίας ή Ζευς

I

Η κορυφαία μυθολογική θεότητα στο αρχαίο ελληνικό πάνθεο. Η μορφή του θεού αυτού είχε την προέλευσή της σε ένα υπέρτατο ον των ινδοευρωπαϊκών λαών, που είχε το όνομα του φωτεινού ουρανού, το οποίο διατηρείται στις διάφορες ιστορικές γλώσσες: Ζευς (γενική Διός) στους Έλληνες, Juppiter (γενική Jovis) στους Λατίνους, Diaus στους Ινδούς, Tyr στους γερμανικούς λαούς κλπ. Η πορεία του πανάρχαιου αυτού ουράνιου όντος δεν υπήρξε παντού η ίδια, έστω και αν διατήρησε το αρχικό του όνομα. Στους Ινδούς έμεινε ένας αδρανής θεός (deus otiosus), πρωταγωνιστής διαφόρων μυθολογικών γεγονότων, ο οποίος όμως δεν λατρευόταν ως ύψιστο ον ουράνιας φύσης. Αλλού πάλι, όπως στους Γερμανούς, ήταν ένας απλός θεός ανάμεσα στους άλλους, που πήρε τη μορφή μιας δύναμης, η οποία δρούσε σε ένα πεδίο που εξέφραζε την αρχαία ουράνια φύση του. Στους Έλληνες, τέλος (και στους Λατίνους, ίσως από ελληνική επίδραση), πήρε τη θέση του βασιλιά των θεών, διατηρώντας μάλλον το πρωτείο παρά την ουράνια ιδιότητα της αρχικής ινδοευρωπαϊκής μορφής.

Η υπεροχή του Δ. σε σχέση με τους άλλους θεούς του ελληνικού πάνθεου εκφράζεται παραστατικά σε μία περικοπή της Ιλιάδας, στην οποία ο ίδιος ο θεός καυχιέται ότι μπορεί μόνος να αντισταθεί σε όλους τους θεούς μαζί που θα ήθελαν να τον απομακρύνουν από τον Όλυμπο, τη βασιλική του έδρα. Από την αρχαία ουράνια φύση του προέρχονται οι ιδιότητές του, που έχουν σχέση με τις ουράνιες εκδηλώσεις: ο Δ. προκαλεί τη βροχή, χτυπάει με τον κεραυνό, που είναι το όπλο του και το κύριο θεϊκό του σύμβολο. Στη νέα του κατάσταση, όμως, περιγράφεται κυρίως ως ένας ηγεμόνας που μεριμνά για τη διατήρηση της δικαιοσύνης και της τάξης στον κόσμο. Ο Δ. παραχωρεί την εξουσία στους βασιλιάδες της Γης και γενικά σε κάθε πολιτική εξουσία, διατηρεί την ιεραρχία, καθορίζει τις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων πόλεων, τις σχέσεις μεταξύ μεμονωμένων ατόμων, τιμωρώντας τους επίορκους (Όρκιος, Πίσκος, Τιμωρός) και προστατεύοντας τα παραδοσιακά δικαιώματα των ξένων (Ξένιος). Η ιδιότητά του ως ρυθμιστή των πεπρωμένων του κόσμου συνετέλεσε ώστε, παρά το γεγονός ότι λατρευόταν σε όλες τις πόλεις, να μην είναι ιδιαίτερος προστάτης θεός καμίας (θεόν πολιέα). Καθήκον του ήταν να εποπτεύει δίκαια όλο τον ελληνικό κόσμο, γι’ αυτό και η ιδιαίτερη προστασία μίας ή περισσότερων πόλεων θα τον υποβίβαζε από το ιδανικό του βάθρο. Το βάθρο αυτό ήταν ο Όλυμπος, στα σύνορα Μακεδονίας και Θεσσαλίας, ένα είδος νεκρής ζώνης έξω από κάθε κατοικημένο κέντρο: εκεί είχε τον θρόνο του και από εκεί κυβερνούσε τον κόσμο. Υπήρχαν και άλλα βουνά με την ονομασία Όλυμπος (στη Μυσία, στην Κιλικία, στην Ήλιδα, στην Αρκαδία), γεγονός που μαρτυρεί πως ο Δ. είχε τοποθετηθεί σε ένα ψηλό σημείο, ώστε να βρίσκεται έξω από τις δικαιοδοσίες και τους ανταγωνισμούς των πόλεων-κρατών. Ο Όλυμπος της Ήλιδας (Ηλεία) –ή ολόκληρη η περιοχή της Ολυμπίας, της οποίας η ηγεμονία αποτέλεσε κάποτε αιτία σύγκρουσης μεταξύτων πόλεων Ήλιδας και Πίσας, με αποτέλεσμα να γίνει ένα είδος νεκρής ζώνης, ώσπου η Ήλιδα κατέστρεψε την Πίσα και έμεινε κυρίαρχη του πεδίου– αποτέλεσε την έδρα των Ολυμπιακών αγώνων και της σπουδαιότερης λατρείας του Δ. Οι αγώνες, που είχαν πανελλήνιο χαρακτήρα και τελούνταν υπό την αιγίδα του θεού κάθε τέσσερα χρόνια, συγκέντρωναν τους επίσημους αντιπροσώπους όλων των ελληνικών πόλεων· με την ευκαιρία αυτή σταματούσαν και οι εχθροπραξίες. Οι πανελλήνιες διαστάσεις του Δ. εμφανίστηκαν στην Ολυμπία, όπου βρισκόταν ο μεγαλύτερος ναός του που περιείχε το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Φειδία.

Η ιδέα του Δ. ως πανελλήνιου θεού προσέλαβε τον χαρακτήρα μιας καθολικότητας στους Έλληνες, η οποία ξεπέρασε τα όρια της εθνικής θρησκείας. Στη στωική φιλοσοφία, για παράδειγμα, ταυτίστηκε με την ιδέα ενός πανθεϊσμού, ο οποίος θεοποιούσε τον κόσμο αποδίδοντάς του το όνομα του Δ.

Η ηγετική θέση του Δ. και τα ειδικά του καθήκοντα που σχετίζονταν με αυτήν είναι ιδιαίτερα εμφανή στους σχετικούς μύθους. Η παρεμβολή του μέσα σε ένα γενεαλογικό σύστημα ανατολικής προέλευσης, στο οποίο κατέχει την τρίτη θέση (Ουρανός πατέρας του Κρόνου, Κρόνος πατέρας του Δ.) αποκτά νέα διάσταση στις ελληνικές παραδόσεις. Ο Ουρανός είναι εδώ το υπέρτατο ουράνιο ον, ο αδρανής θεός, ο οποίος συνδέεται με τον αρχικό μύθο, ενώ η εξουσία του αντλείται τόσο από τη φύση όσο και από τη δύναμή του. Ο Κρόνος είναι ο πρώτος αληθινός βασιλιάς που κατακτά την εξουσία ως αντίπαλος του πατέρα του. Ο Δ., τέλος, είναι ο παγκόσμιος κυρίαρχος που εξουδετερώνει τον πατέρα του αντικαθιστώντας τον στον θρόνο και νικά και καταστρέφει όλους τους εχθρούς του θεϊκού γένους (Τιτάνες, Γίγαντες, Τυφώνα). Ο Δ. παντρεύεται τη Μήτι, προσωποποίηση της σοφίας, τη Θέμιδα, προσωποποίηση της δικαιοσύνης, και άλλες θεές (Διώνη, Ευρυνόμη, Μνημοσύνη, Λητώ) και αποκτά ολόκληρη γενεά θεών, της οποίας είναι άναξ (βασιλιάς) και πατήρ (Ζευς πατήρ ήταν ο λατρευτικός του τίτλος, ενώ συνήθως ονομαζόταν πατήρ ανδρών τε θεών τε). Τελικά νυμφεύεται την Ήρα, και με αυτό τον τρόπο γίνεται πλήρης και τέλειος, σύμφωνα με το ελληνικό ιδεώδες.

Μαρμάρινο άγαλμα των ελληνιστικών χρόνων που βρέθηκε στην Κρήτη και αναπαριστά τη μορφή του Δία.

Τμήμα ρωμαϊκού στατήρα που αναπαριστά τον Juppiter, θεό των Ρωμαίων με τις αντίστοιχες ιδιότητες του Δία (φωτ. Igda).

Τετράδαχμο της αρχαίας Ηπείρου, που εικονίζει τη μορφή του Δωδωναίου Δία.

II

(Αστρον.). Πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος, ο μεγαλύτερος σε διαστάσεις και πέμπτος σε σειρά απόστασης από τον Ήλιο. Είναι το μεγαλύτερο ουράνιο σώμα που διαγράφει τροχιά γύρω από τον Ήλιο. Αν παρατηρηθεί με γυμνό μάτι, ο Δ. φαίνεται σαν ένα πολύ λαμπερό αστέρι, ελάχιστα αμυδρότερο της Αφροδίτης, χωρίς να γίνονται αντιληπτές οι τεράστιες διαστάσεις του σε σύγκριση με τους άλλους πλανήτες. Οι αρχαίοι Έλληνες, είτε από διαίσθηση είτε από πραγματική γνώση, έδωσαν στον μέγιστο πλανήτη το όνομα του πατέρα των Ολύμπιων θεών. Πράγματι, αν συγκριθεί με τη Γη, ο πλανήτης Δ. έχει όγκο 1.300 φορές μεγαλύτερο και επιφάνεια 119 φορές μεγαλύτερη. Η μάζα του ανέρχεται στο 1/1.047,35 της μάζας του Ήλιου, γεγονός που σημαίνει ότι είναι περίπου 320 φορές μεγαλύτερη από εκείνη της Γης. Από τα μεγέθη της μάζας και του όγκου του προκύπτει ότι η πυκνότητά του είναι περίπου 1,36, δηλαδή πολύ μικρότερη από την πυκνότητα της Γης (5,52), ενώ αντίθετα προσεγγίζει την πυκνότητα του Ήλιου (1,40). Ο Δ. απέχει από τον Ήλιο κατά μέσο όρο 778,38 εκατ. χλμ., αλλά επειδή η τροχιά του παρουσιάζει μεγάλη εκκεντρότητα, η απόσταση αυτή κυμαίνεται μεταξύ των 740,51 εκατ. χλμ. (περιήλιο) και των 815,31 εκατ. χλμ. (αφήλιο). Η απόστασή του από τη Γη κυμαίνεται μεταξύ 591 εκατ. και 965 εκατ. χλμ.

Ο χρόνος περιστροφής στον ισημερινό είναι 9 ώρες και 50 λεπτά, ενώ στα πλάτη ± 18° είναι 9 ώρες και 55 λεπτά. Από τη Γη δεν είναι ορατή η πραγματική επιφάνεια του Δ., αλλά η εξωτερική επιφάνεια της ατμόσφαιρας που τον περιβάλλει και, καθώς φαίνεται, ο χρόνος περιστροφής επηρεάζεται από το ύψος της ατμόσφαιρας εξαιτίας των θυελλωδών ανέμων που επικρατούν εκεί. Η περιφορά του γύρω από τον Ήλιο έχει διάρκεια 11 ετών, 10 μηνών και 17 ημερών. Διανύει την τροχιά του γύρω από τον Ήλιο με μέση ταχύτητα 13,1 χλμ. /δευτ., δηλαδή περίπου με το μισό της ταχύτητας της Γης.

Ο πολικός του άξονας είναι σχεδόν ορθός, με γωνία προς το επίπεδο της τροχιάς του 86° 35’· γι’ αυτό τον λόγο οι εποχές του Δ., αν υπάρχουν, πρέπει να είναι ομοιόμορφες με ελάχιστες διαφορές στο κλίμα. Η τροχιά του Δ. με την τροχιά της Γης σχηματίζουν γωνία 1° 18’ 4’’, γι’ αυτό ο Δ. είναι πάντοτε ορατός στον ουρανό προς το μέρος της εκλειπτικής. Ο Δ. φαίνεται από τη Γη, αν παρατηρηθεί με γυμνό μάτι, πάντοτε φωτισμένος με χρυσοκίτρινο χρώμα και μέγιστο μέγεθος -2,7. Δεν παρουσιάζει το φαινόμενο των φάσεων και μόνο προς τις ακραίες γωνιακές θέσεις εκδηλώνεται μια αμυδρή εξασθένιση της λαμπρότητας σε σχέση με την κεντρική περιφέρεια.

Ο Δ., όπως και η Γη, παρουσιάζει μια πλάτυνση γύρω από τους πόλους, η οποία όμως είναι πολύ μεγαλύτερη και οφείλεται προφανώς στη μικρή πυκνότητα και στη μεγάλη ταχύτητα της περιστροφής του. Για τον λόγο αυτό, οι δύο άξονες, ισημερινός και πολικός, παρουσιάζουν διαφορά μήκους κατά 1/15,43. Η τιμή της μέσης διαμέτρου ανέρχεται περίπου στα 142.000 χλμ., δηλαδή είναι περίπου 11,5 φορές μεγαλύτερη από τη διάμετρο της Γης. Η ένταση της βαρύτητας στον ισημερινό του πλανήτη έχει τιμή 2,53, είναι δηλαδή δυόμισι φορές μεγαλύτερη από αυτή της Γης και συνεπώς ένας άνθρωπος στον ισημερινό του Δ. ζυγίζει δυόμισι φορές περισσότερο απ’ ό,τι στη Γη. Η ταχύτητα διαφυγής στον Δ. είναι περίπου 59,6 χλμ. /δευτ. Η θερμοκρασία στην επιφάνεια προσεγγίζει την τιμή των -130°C και η λευκαύγεια το 44%.

Η όψη του πλανήτη. Ο Δ., εξαιτίας της μεγάλης λαμπρότητάς του και του φαινομενικού μεγέθους, συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο εντυπωσιακών ουράνιων σωμάτων που μπορεί να διακρίνει κανείς εύκολα με γυμνό μάτι. Στο τηλεσκόπιο φαίνεται σαν φωτεινός δίσκος, πάνω στον οποίο διακρίνονται χαρακτηριστικές σκοτεινές και φωτεινές γραμμές, με παράλληλη διάταξη προς τον ισημερινό. Κατά κανόνα, οι σκοτεινές γραμμές λέγονται ταινίες και οι φωτεινές ζώνες. Τόσο οι σκοτεινές ταινίες όσο και οι φωτεινές ζώνες παρουσιάζουν συνεχώς μεταβολές στο σχήμα, στο μέγεθος και στους χρωματισμούς και βρίσκονται κατανεμημένες προς το ένα και το άλλο μέρος του ισημερινού έως ένα ορισμένο πλάτος, πέρα από το οποίο εμφανίζονται οι πολικοί κύκλοι με χρώμα κυρίως κιτρινωπό και αποχρώσεις προς το βαθύ πρασινωπό. Η ισημερινή ζώνη παρουσιάζει πάντοτε ανοιχτότερο χρωματισμό και χωρίζεται σε δύο ζώνες, τη βόρεια και τη νότια. Οι ζώνες αυτές παρουσιάζουν βαθύτερο χρωματισμό και είναι οι σπουδαιότερες εξαιτίας του πλάτους τους.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι σκοτεινές κηλίδες που είναι διάσπαρτες μέσα στις ζώνες και στις παρυφές τους. Η φύση και η αιτιολογία των κηλίδων αυτών, που αλλάζουν σχήμα και έχουν σταχτογάλανο χρώμα, δεν είναι γνωστές. Μέσα στις σκοτεινές κηλίδες παρατηρούνται επίσης και φωτεινά στίγματα, ιδίως στις φωτεινές ζώνες. Άλλα αξιόλογα στοιχεία της επιφάνειας του Δ. είναι ορισμένες λοξές σκοτεινές γραμμές μεταξύ των ισημερινών ζωνών, οι οποίες φαίνονται σαν να ενώνουν τις ζώνες αυτές. Ο σπουδαιότερος, ωστόσο, σχηματισμός που παρατηρείται πάνω στον Δ. είναι η ερυθρά κηλίδα η οποία βρίσκεται στο νότιο ημισφαίριο, περίπου στο χείλος της ισημερινής ζώνης. Έχει μήκος 45.000 χλμ., πλάτος 10.000 χλμ. και σχήμα περίπου ωοειδές. Η κηλίδα αυτή, την οποία παρατήρησε πρώτος ο γαλλοϊταλικής καταγωγής αστρονόμος Τζιν Κασίνι το 1665, αποτελεί το πιο αινιγματικό χαρακτηριστικό του Δ. Ο έντονος κόκκινος χρωματισμός της, που διαπιστώθηκε για πρώτη φορά το 1872 από τον λόρδο Ρος με τη χρήση ισχυρού τηλεσκοπίου, άρχισε σταδιακά να γίνεται αμυδρότερος. Το 1921 διακρινόταν πολύ αμυδρά, το 1927 και το 1937 εμφανίστηκε πάλι με έντονο χρωματισμό και από τότε παρουσιάζει απότομες μεταβολές, που κυμαίνονται από το έντονο κόκκινο έως το ροδοκόκκινο. Σταθερά στοιχεία της κόκκινης κηλίδας είναι το μέγεθος και το σχήμα της.

Ατμόσφαιρα και εσωτερική σύσταση του πλανήτη. Ο Δ., παρά το τεράστιο μέγεθός του, είναι ένα σώμα ελαφρύ που βρίσκεται σε ρευστή κατάσταση, χωρίς στερεό φλοιό. Οι συνεχείς μεταβολές που παρατηρούνται στον πλανήτη μαρτυρούν την ύπαρξη ισχυρότατων θυελλών. Η φασματοσκοπική ανάλυση έδειξε την εξής προσεγγιστική σύνθεση της ατμόσφαιρας του Δ.: 89% υδρογόνο, 11% ήλιο, 0,2% μεθάνιο, 0,02% αμμωνία, ίχνη δευτερίου, αιθανίου, φωσφίνης και GeH₄ (γερμάνιο). Το 1932, ο αστρονόμος Ρ. Βιλντ διατύπωσε μία θεωρία, σύμφωνα με την οποία ο Δ. αποτελείται από έναν πετρώδη πυρήνα, με σχετικά μικρές διαστάσεις, αλλά μεγάλη πυκνότητα. Ο πυρήνας αυτός περιβάλλεται από μια υψηλή ατμόσφαιρα και από έναν βαθύ ωκεανό πάγου, σε ημίρρευστη κατάσταση. Ο Δ. θεωρείται κόσμος σε φάση σχηματισμού, ο οποίος βρίσκεται ακόμα σε θερμή κατάσταση, ενώ η

ενέργεια που παράγει τις ατμοσφαιρικές καταιγίδες προέρχεται και από άλλα αίτια που δεν μας είναι γνωστά, όπως επίσης άσχετη προς αυτήν πρέπει να είναι και η ταχεία περιστροφική κίνησή του. Κατά τους υπολογισμούς του Βιλντ, το κέντρο του Δ. πρέπει να δέχεται πιέσεις της τάξης των 60 εκατ. ατμοσφαιρών (στο κέντρο της Γης η πίεση ανέρχεται σε 4 εκατ. ατμόσφαιρες). Οι ζώνες ίσως να αποτελούν σχηματισμούς από αμμωνία και μεθάνιο σε υγρή κατάσταση, τα οποία επιπλέουν σε ατμόσφαιρα υδρογόνου. Η μεγάλη ερυθρά κηλίδα πιθανώς να είναι ένας μόνιμος ατμοσφαιρικός στρόβιλος.

Σημαντικές πληροφορίες, που επιβεβαίωσαν τα προηγούμενα συμπεράσματα για τη σύσταση και τις συνθήκες στην ατμόσφαιρα του Δ. και παρείχαν νέα στοιχεία, συνέλεξαν οι επιστήμονες με τις αποστολές των διαστημοπλοίων Pioneer 10 (1973 και 1974) Pioneer 11 (1974), Voyager 1 (1979) και Voyager 2 (1979), αλλά και το 1994, όταν προσέκρουσε στον πλανήτη ένας κομήτης. Αποτέλεσμα της πρόσκρουσης ήταν να αναταραχθεί η ατμόσφαιρα του Δ., να πυρακτωθούν τα εσωτερικά αέρια και να ανέλθουν στην επιφάνεια. Οι επιστήμονες συγκέντρωσαν εικόνες αυτών των αερίων με τη χρήση τηλεσκοπίων από τη Γη και από το διάστημα, τις οποίες εξέτασαν με φασματοσκοπική ανάλυση. Ακόμη περισσότερα στοιχεία συγκεντρώθηκαν με την είσοδο του ερευνητικού διαστημικού οχήματος Galileo σε τροχιά γύρω από τον Δ. το 1995. Ένα μέρος του Galileo αποσπάστηκε από το υπόλοιπο όχημα και εισήλθε στην ατμόσφαιρα του πλανήτη, παρέχοντας σημαντικές πληροφορίες, έως τη στιγμή που εξερράγη λόγω της ατμοσφαιρικής πίεσης.

Δορυφόροι. Έως σήμερα έχουν ανακαλυφθεί δεκαέξι σημαντικοί δορυφόροι του Δ. και πολλοί μικρότεροι. Οι τέσσερις μεγαλύτεροι εντοπίστηκαν από τον Γαλιλαίο το 1610, ο οποίος τους αφιέρωσε στον Κόσιμο των Μεδίκων, μεγάλο δούκα της Τοσκάνης. Οι δορυφόροι αυτοί πήραν τις ονομασίες τους από μυθολογικά πρόσωπα που σχετίζονταν με τον θεό Δ. (Ιώ, Ευρώπη, Γανυμήδης, Καλλιστώ). Η ανακάλυψή τους βοήθησε τον Δανό αστρονόμο Ρέμερ (1675) στον προσδιορισμό της ταχύτητας του φωτός. Οι υπόλοιποι δορυφόροι του Δ., που έχουν πολύ μικρότερες διαστάσεις, ανακαλύφθηκαν πολύ αργότερα με τη χρήση ισχυρών τηλεσκοπίων και με άμεση παρατήρηση από διαστημόπλοια.

Φωτογραφία του πλανήτη Δία από το ερευνητικό διαστημικό όχημα Galileo στις 5 Νοεμβρίου του 1995.

Ο πλανήτης Δίας, σε σύγκριση, ως προς τις διαστάσεις, με τη Γη. Μία σειρά από ζώνες, συνεχώς μεταβαλλόμενες ως προς το χρώμα και τις διαστάσεις, αποτελούν το χαρακτηριστικό του πλανήτη, του οποίου η ατμόσφαιρα είναι ορατή με τηλεσκόπιο.

Δύο όψεις του Δία με διαφορά μίας ώρας, που φανερώνουν την ταχεία περιστροφική κίνηση.

Δύο όψεις του Δία με διαφορά μίας ώρας, που φανερώνουν την ταχεία περιστροφική κίνηση.

Η όψη του Δία το 1933.

Η όψη του όλου Δία το 1938.

Ο πλανήτης Δίας, όπως παριστάνεται σε μικρογραφία του 15ου αι. (Μοντένα, Βιβλιοθήκη Εστένσε).